Prishtina e vjetër po zhduket

23 Dhjetor 2013

Prishtina e vjetër ka ngelur tashmë një nostalgji për shumkë. Jo rrallë, pronarë kafenesh mbajnë foto nga lagjet e këtij qyteti, që u transformua nga komunistët. Rrugicat e ngushta të mbushura me bërllok, disa dyqane dhe kafe të vjetra, aty- këtu mure të rëna në përtokë, të atyre pak shtëpive  të vjetra përbëjnë  Prishtinën e Vjetër. Kjo pjesë e qytetit që ka në zemër të saj shumë gërmadha shtëpish, të cilat edhe po digjen, ka mbetur në mëshirë të fatit.

Edhe ato pak konservime e restaurime që u bënë në këto vitet e fundit, kryesisht të monumenteve që janë në mbrojtje te shtetit, thuhet që as për së afërmi nuk i plotësojnë kushtet dhe objektet e vjetra po i kthejnë në pamje të re e të përçudnuar.

Një pjesë e Prishtinës së vjetër që gjendej në vendin ku tash janë institucionet e reja të shtetit u rrënua në vitet e pas Luftës së Dytë Botërore , siç thuhej atëherë në emër të së resë. Objekte të vjetra u rrënuan e u ndërtuan të reja, rrugë të ngushta e të shtruara me kalldrëm u zgjeruan e u ndërtuan sheshe. Pak objekte që mbetën kryesisht të periudhës otomane mbetën pa përkujdesje.

Veç këtyre monumenteve që kanë hyrë në mbrojtje të përkohshme këto vitet e fundit, nga Ministria e Kulturës, shtëpitë qindravjeçare që shtrihen në hapësirën tek Tregu i Gjelbër dhe në Lagjen Dodona, janë rrënuar ose kanë mbetur pa përkujdesje. “Dodona”, që sipas zyrtarëve të Institutit për Mbrojtjen e Monumenteve të Kosovës, përbën bërthamën e qytetit të vjetër, është degraduar nga ndërtimet pa leje më shumë sesa të gjitha lagjet tjera.ra Këtu më së shumti kanë pësuar shtëpitë e vjetra, të cilat janë rrënuar dhe u kanë lënë vend godinave shumëkatëshe.

Ekspertë të fushës së trashëgimisë kulturore kanë frikë se Zona Historike e Prishtinës, dhe monumentet e saj janë në  rrezik  për tu zhdukur. Ministria e Kulturës dhe Komuna e Prishtinës, kanë ndërhyrë në disa raste kur janë rrezikuar monumentet që kanë hyrë nën mbrojtje, por kanë qenë të pafuqishme ndaj pronave private, në të cilat janë rrënuar shtëpitë dhe janë ndërtuar të reja.

Banorët e kësaj zone janë të ndarë rreth ndryshimeve që po bëhen në lagjen e tyre. Disave u vjen keq për shkatërrimet që janë bërë aty e të tjerë thonë se është e domosdoshme që të ketë ndryshime, përfshirë këtu edhe të Hamamit të Madh, pasi që gjendja sipas tyre ishte e vështirë dhe Hamami po shndërrohej në gërmadhë.

Shumë kritika për punimet në Hamam

Punimet për konservimin e Hamamit të Madh të Prishtinës, kanë filluar në vitin 2009. Prej atëherë pakënaqësitë me punimet që po vazhdojnë ende kanë qenë të mëdha. Organizata joqeveritare Trashëgimia Kulturore pa Kufij (CHwB), organizatë kjo e pavarur suedeze e përkushtuar për shpëtimin dhe ruajtjen e trashëgimisë kulturore, të prekur nga konfliktet, neglizhenca apo fatkeqësitë natyrore dhe njerëzore, i ka tërhequr vërejtjen Komunës së Prishtinës për punimet që po zhvilloheshin jashtë projektit në këtë hamam.

Përmes një shkrese dërguar në vitin 2009, CHwB, kishte njoftuar komunën dhe Institutin për devijimet që po bëheshin nga projekti fillestar. CHwB, kishte thirrur për këto devijime autorin e projektit Mustafa Pehlivanogllu, për ta vizituar punishten dhe ai kishte konfirmuar shqetësimin e CHwB-së se kompania kontraktuese kishte devijuar projektin gjë që rrezikon në humbjen e vlerave të ndërtesës.

Një raport rreth punimeve që po bëheshin në Hamamin e Madh, e kishte bërë edhe autori i këtij projekti në vitin 2009. Në vizitën që i kishte bërë hamamit në maj të atij viti, eksperti turk kishte konstatuar se punët që po bëheshin në hamam nuk kishin zbatuar udhëzimet e projektit të monumentit.

“Sa i përket dijenisë sonë, projekti i cili bart autorësinë tonë dhe i cili është pranuar nga palët e përfshira në vendim-marrje ishte dashur që të implementohet nga kompania ndërtimore, sepse është parim ligjor dhe universal në zbatimin e restaurimit”, thuhet në raportin e Mustafa Pehlivanogllu.

Më tej në këtë raport thuhet se për hir të monumentit metoda jo-shkencore dhe e paplanifikuar e restaurimit duhet të ndalet sa më parë, para se të jetë vonë. Me këtë rast autori i kishte kujtuar Komunës së Prishtinës të drejtat e autorit.

Në raport përmenden disa shkatërrime që janë bërë në Hamam gjatë punimeve, si dëmtimi i kupolave dhe përdorimi i llaçit me përbërje betoni.

Rreth punimeve që po zhvillohen në Hamam, ka reaguar disa herë edhe Këshilli i Kosovës për Trashëgimi Kulturore, e cila poashtu ka konkluduar se punimet po bëhen jashtë normave profesionale bashkëkohore.

“Më rastin e montimit të pajisjeve elektrike janë krijuar dëmtime të pariparueshme të autenticitetit dhe integritetit të monumentit, të shekullit të XV”, thuhet në raportin e KKTK-së.

Në një raport tjetër të KKTK-së thuhet se në ndërtesën  Hamami i Vjetër në Prishtinë, përfshirë enterierin dhe eksterierin e saj, në mënyrë sistematike nga viti 2009 realizohen ndërhyrje me përmasa të mëdha degraduese.

“Punimet janë realizuar përmes aplikimit të punës jocilësore me teknika dhe materiale të papërshtatshme, pa kontroll profesional dhe në kundërshtim me praktikat e konservimit”, thuhet në raport.

Gjejlane Hoxha, drejtoreshë e Këshillit të Kosovës për Trashëgimi Kulturore, thotë se të gjitha këto ndërhyrje në Hamam janë bërë për përfitime materiale të dikujt.

Bazuar në këto raporte Ministria e Kulturës, në fillim të këtij viti kishte ndërprerë punimet në Hamam. Zëdhënësja e kësaj ministrie, Jehona Shyti, thotë se Hamami ka qenë një ndër projektet më problematike në Komunën e Prishtinës.

“Një prej projekteve më problematike të trashëgimisë kulturore në Prishtinë pikërisht ka qenë Hamami i madh. Ministria i ka përcjellë punimet në këtë objekt dhe ka marrë vendime të cilat ka konsideruar se kanë bërë degradimin e vlerave të këtij objekti”, thotë ajo.

Konservim në kundërshtim me standardet ndërkombëtare

Shyti ka treguar se Komuna, bashkë me kompaninë e angazhuar për konservimin e këtij Hamami, pati bërë devijim nga projekti me ç’rast ministri pati marrë vendim që objektin ta kthej në gjendjen e përparshme, t’i hiqet suvaja e cila nuk ka qenë në përputhje me standardet e trashëgimisë kulturore.

“Ministria e ka obliguar Komunën e Prishtinës ta bëjë suvatimin me masën e cila është rekomanduar nga ekspertët e trashëgimisë kulturore. Tash punimet janë duke vazhduar nën mbikëqyrjen e Ministrisë”, thotë ajo.

I një mendje me Ministrinë, Këshillin dhe CHwB-në nuk është drejtori i Institutit për Mbrojtjen e Monumenteve të Kosovës. Agim Gërguri, thotë se kur punohet mund të ketë edhe gabime, por e mira e krejt këtij projekti për restaurimin e Hamamit të Madh sipas tij, është që ai do të shfrytëzohet për muze ose hapje të ndonjë ekspozite. Duke i përmendur gabimet që janë bërë gjatë punimeve Gërguri, thotë se “objekti i Hamamit aty është dhe herë do kur mund t’i kthehet pamja e përparme”.

“E tash kurdo mund ta heqin suvanë, t’i restaurojnë gurët, t’i kthehet pamja e mëparshme, Hamami aty është nuk ka lëvizur asnjë mur, suvaja mund të kthehet”, thotë ai.

Jo vetëm punimet e zhvilluara në Hamam janë problematike për Këshillin e Kosovës për Trashëgimi Kulturore. Drejtoresha e këtij Këshilli, thotë se edhe punimet e zhvilluara në Xhaminë e Mbretit që gjendet afër Hamamit të Madh, janë bërë me shumë gabime.

“Janë bërë investime në Xhaminë e Mbretit, shumë ndërhyrje janë bërë në kundërshtim me standardet ndërkombëtare”, thotë ajo.

Ky projekt është realizuar nga TIKA, organizatë zhvillimore turke me financim të shtetit turk.

Punime po zhvillohen edhe për restaurimin e Xhamisë së Jashar Pashës. Punimet aty po i kryen Instituti për Mbrojtjen e Monumenteve. Gërguri pretendon që punimet po kryhen shumë mirë me shumë pak mjete materiale. Ai beson që punimet në këtë xhami do të kryhen brenda vitit të ardhshëm.

Shtëpi të djegura e të rrënuara

Rrëfim rrëqethës në Prishtinën e vjetër janë rrënimet e shtëpive të vjetra, qindravjeçare. Banorët shprehen të trishtuar që një e tillë u dogj para disa muajsh. Fajtori ende nuk është gjetur. “Shikoni çfarë i kanë bërë”, thotë një plak që duket që jeton afër shtëpisë së djegur. Ai  shpreh pakënaqësinë e tij me shtëpinë gërmadhë që ka mbetur vend për hedhjen e bërllokut dhe vendstrehim për macet e qentë.

Historia e kësaj shtëpie ende mbetet mister. Disa thonë që aty ka qenë konsullata ruse e disa serbe. Pavarësisht kësaj frikën që aty mund të mbijë një objekt i lartë e kanë shumë njerëz që kanë nostalgji për objekte të vjetra.

Rasti i shtëpisë së djegur është ende në procedurë dhe posa të përfundojnë hetimet, zyrtarja e Ministrisë së Kulturës thotë se do të marrin vendim a do të ndërtohet objekti ashtu siç ka qenë, apo çfarë do të bëhet me të.

Gërguri mendon që aty mund të ndërtohet prapë objekti siç ka qenë pasi ekzistojnë fotografitë e ndërkaq nuk e di a u dogj me qëllim,  pasi kjo sipas tij është punë e policisë.

Një tjetër banor i lagjes është i kënaqur me ndryshimet që po bëhen rreth e qark shtëpisë së tij shumëkatëshe që është ndërtuar afër Hamamit dhe Xhamisë së Madhe. Isuf Ismajli, thotë se nuk e pengojnë punimet që po bëhen në Hamam sepse sipas tij tash objekti po duket i ri dhe me pamje shumë më të bukur.

Drejtori i Institutit për Mbrojtjen e Monumenteve të Kosovës, thotë se njerëzit kënaqen kur e shohin një shtëpi të vjetër, shprehin admirim për të, por kur vjen puna që ta shesin apo rrënojnë atë për ta ndërtuar të renë e bëjnë këtë pa hezitim.

Ai tregon se si afër Institutit, ka qenë një shtëpi rreth 100-200 vjeçare, pronë private e cila është shitur dhe në vend të saj ka filluar të ndërtohet një objekt shumëkatësh.

“Është gjynah, ne s’kemi mundur të bëjmë asgjë sepse është punë e urbanizmit në Komunë... ka pasur raste kur ne ju kemi dërguar një shkresë po këto kanë has në vesh të shurdhër”, thotë Gërguri.

Shtëpia ku është vendosur Instituti për Mbrojtjen e Monumenteve të Kosovës, është shumë e bukur dhe Gërguri thotë se po punojnë në mirëmbajtjen e saj. Një shtëpi po kaq e bukur është edhe ajo ku ka qenë e vendosur Akademia e Shkencave dhe Arteve të Kosovës. Ajo është restauruar këtë vit nga Ministria e Kulturës.

CHwB, në një hulumtim të saj të kryer në vitin 2007 ka gjetur se nga lista e ndërtesave që kanë qenë të inventarizuara nga Ministria e Kulturës në vitin 2002, nga ky vit e deri në vitin 2007 kur organizata e ka kryer hulumtimin 44 për qind e tyre janë rrënuar.

“Do me thënë nga 100 ndërtesa që kanë qenë të evidentuara në 2002 në 2007,  45 prej tyre kanë qenë të rrënuara. Ky trend po vazhdon edhe sot e kësaj dite, thashë vazhdon pse nuk ka mekanizëm që e mbron”, thotë Sali Shoshi nga CHwB.

Mst: Një rrugë e mbyllur përgjatë Prishtinës së Vjetër

Një plan që është përmendur në fushatën zgjedhore, për zgjedhjet lokale, ka qenë që rruga që kalon nga objektet më të rëndësishme të trashëgimisë kulturore xhamitë, hamami, Sahat Kulla, teqeja, Muzeu i Kosovës dhe objekte tjera është planifikuar të mbyllet për këmbësor.

“Më ka shkuar mendja moti qysh kur e ka marrë TIKA ta restaurojë xhaminë, që rruga  të mbyllet. Është problem të gjenden rrugë dytësore, por është mirë që ajo rrugë të mbyllet krejt”, thotë Gërguri.

Ideja e tij është që në këtë rrugë të hiqet krejt asfalti sepse kalldrëmi është përfundi.

“Që kur të vij ndonjë turist komplet që prej xhamisë e deri te shkolla teknike të bëhet një lagje dhe të gjitha fasadat e shtëpive aty të bëhen qysh kanë qenë me ato kulmet tradicionale dhe të hapen tri dyqane me artizanate, të prodhohen plisa, qypa....”, thotë ai.

Për të dalë prej gjendjes në të cilën është Prishtina e Vjetër, e para punës sipas Sali Shoshit, duhet të këtë vullnet politik.

“Dhe njëherë e përgjithmonë ta kuptojmë që trashëgimia kulturore është një prej resurseve që të zhvillon ekonomikisht e zhvillon turizmin dhe kulturen”, thotë Shoshi.

Duke kujtuar që Prishtina ishte njëra prej qyteteve më të bukura në krejt Ballkanin, drejtoresha e KKTK-së, Gjejlane Hoxha, shton se çështja  e Zonës Historike të Prishtinës e cila përfaqëson edhe qendrën e qytetit tonë, është çështje që duhet të debatohet në mënyrë shumë serioze.

“Pasi problematika dhe humbjet janë shumë të mëdha dhe humbjet përveç aspektit të vlerave historike, artistike, estetike kemi të bëjmë me zhvlerësimin e tokave edhe në aspektin ekonomik”, thotë ajo.

Pasi në Kosovë nuk ka kompani të specializuar që merret me restaurimin dhe konservimin e objekteve të trashëgimisë kulturore dhe në mungesë të tyre janë bërë shumë dëmtime të këtyre objekteve, Ministria e Kulturës, ka vendosur që vitin e ardhshëm të nxjerr një rregullore e cila do të përcaktojë kushtet dhe kriteret që duhet të plotësojë një kompani për të kryer punë konservuese dhe restauruese.

“Nuk munden as të aplikojnë gjithë kompanitë që merren më ndërtime në Kosovë por vetëm kompanitë të cilat janë të specializuara në këtë fushë dhe të cilat janë të licencuara nga ministria”, Jehona Shyti.

Preportr, ka raportuar para dy vitesh se si kompani ndërtimore e kanë shkatërruar Kalanë e Harilaqit, e cila gjendet në Komunën e Fushë-Kosovës.  Kompania ndërtimore e kontraktuar nga Ministria e Kulturës, kishte hedhur çimento në muret e kalasë, për të cilën arkeologët kosovarë e francez kishin gërmuar disa vite.

Zyrtarë të kulturës në Komunën e Prishtinës nuk kanë dashur të flasin për këtë Zonë Historike të Prishtinës. Drejtoresha e kulturës, Vlora Dumoshi na ka sugjeruar të flasim me një zyrtare në Komunë, të cilën nuk kemi arritur ta kontaktojmë.

Sidoqoftë në një komunikatë për medie dërguar para disa muajsh nga Zyra për Informim e Komunës  së Prishtinës, thuhet se, Komuna e Prishtinës, ka financuar restaurimin e shumë objekteve të trashëgimisë kulturore, më shumë se të gjitha komunat të marra së bashku.

“Është restauruar Hamami i Madh, i cili do të përmbajë edhe Muzeun e Qytetit me gjetje nga territori i Prishtinës që nga koha e neolitit. Është në përfundim Xhamia e Çarshisë që është 600 vite e vjetër. Në dy vitet e fundit komuna ka shpenzuar afër 1.5 milionë euro për objekte të trashëgimisë, që janë pika referuese për turizëm”, thuhet në këtë komunikatë të Komunës.